توسعه پایدارصنعت ساختمان درایران:  چالش‌هاوفرصت‌ها

محسن گلپایگانی : دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری

چکیده

صنعت ساختمان به عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی ایران رابطه مستقیمی با توسعه پایدار کشور دارد. ساخت وساز پایدار به دنبال کاهش اتلاف انرژی، بکارگیری استاندارهای زیست محیطی، افزایش بهره وری انرژی، کاهش هزینه ها، افزایش سودآوری و بهبود کیفیت زندگی است. با توجه به افزایش جمعیت، رشد سریع شهرنشینی ،مصرف بالای منابع انرژی، محدودیت منابع طبیعی و آلودگی‌های محیط زیستی، حرکت به سمت ساخت‌وساز پایدار ضروری است، امروزه کاربرد مفاهیم پایداری و اهداف توسعه پایدار در جهت کاهش اتلاف انرژی و آلودگی محیط زیست درصنعت ساختمان، مبحثی به نام ساخت و ساز  پایدار و ساختمان سبز را به وجود آورده است. این مقاله  به تعاریف و گستره  توسعه پایدار، توسعه پایدار شهری، ساختمان سبز؛ بررسی مزایای ساختمان های سبز در مقایسه با ساختمان های معمولی و روش های مختلف برای رسیدن به ساختمان های سبز می پردازد. و ضمن توجه به عملکرد های اجتماعی و اقتصادی ساختمان های سبز به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های توسعه پایدار صنعت ساختمان در ایران می‌پردازد و راهکارهایی برای بهبود این روند را  ارائه می‌دهد.

    کلمات کلیدی: ساخت و ساز پایدار، توسعه پایدار شهری، ساختمان سبز، اصول ساخت وساز پایدار،  محیط زیست

مقدمه

ساخت وساز پایدار (Sustainable Construction) به مجموعهای از روشها اطلاق میشود که در طول چرخه عمر ساختمان، از طراحی تا تخریب، کمترین آسیب را به محیطزیست وارد کند و در عین حال از نظر اقتصادی مقرون به صرفه و از نظر اجتماعی قابل قبول باشد (Kibert2016). در ایران، با وجود پیشینه غنی معماری سنتی مبتنی بر اصول پایداری (مانند بادگیرها و قناتها)، رویکردهای مدرن ساخت وساز اغلب فاقد ملاحظات زیست محیطی هستند. با توجه به اینکه صنعت ساختمان دارای اثرات زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی قابل ملاحظه ای در همه جوامع  دارد و به عنوان یکی از خروجی های کلیدی صنعت ساخت و ساز، تا حد زیادی این اثرات را در طول عمر خود منعکس می کنند، بنا بر این از دیدگاه توسعه پایدار اهمیت بسیاری دارد. توسعه پایدار در صنعت ساختمان به معنای استفاده  بهینه از منابع، کاهش آلودگی‌های محیط زیستی، افزایش بهره ‌وری انرژی و توجه به رفاه اجتماعی است. در ایران، این صنعت با مشکلاتی مانند مصرف بالای انرژی، مدیریت ناکارآمد پسماند و عدم استفاده گسترده از مصالح سازگار با محیط زیست روبه‌رو است. با این حال، ظرفیت‌های مناسبی نیز برای تحقق ساخت‌وساز پایدار وجود دارد.

صنعت ساختمان و فعالیت های ساختمانی نقش بسیار مهمی در مدیریت شهری دارد  و  اثرات منفی پروژه های ساختمانی و فعالیت های ساختمانی نیز قابل ملاحظه است. این اثرات در تمام مراحل ساخت و ساز از جمله، طراحی و معماری، ساخت و ساز و اجرای پروژه و بهره برداری نمایان می شود. اثرات منفی این پروژه ها عبارتند از مزاحمت های فراوان، سر و صدا و آلودگی صوتی، آلودگی هوا و گرد و غبار و دیگر آلاینده ها ، مصرف بالای انرژی، افزایش حجم ترافیک، آلودگی آب و دفع زباله و نخاله های ساختمانی در طول مرحله ساخت و ساز و مصرف مقدار زیادی از منابع طبیعی و انسانی  و مصرف بالای انرژی در مراحل ساخت و ساز که پس از اتمام پروژه ها و در مرحله بهره برداری و سکونت  آثار منفی آنها بر محیط زیست ادامه خواهد داشت.  علاوه بر این، نوسازی، بازسازی و مقاوم سازی ساختمان های موجود نیز این آثار منفی را بدنبال خواهند داشت. این مقاله با اشاره به مفاهیم توسعه پایدار، توسعه پایدار شهری، ساختمان سبز؛ به بررسی راهکارهای توسعه ساخت و ساز پایدار از جمله ساختمان های سبز،

در ادامه ضمن توجه به عملکرد های اجتماعی و اقتصادی ساختمان های سبز به بررسی چالشها و فرصتهای توسعه پایدار صنعت ساختمان در ایران میپردازد و راهکارهایی برای بهبود این روند را  ارائه میدهد.

توسعه پایدار

توسعه‌پایدار فرآیندی است که طی آن افراد در سطوح ملی، منطقه ای و محلی بنا به ظرفیت های موجود محیطی نیازهای خود را برآورده و سطح زندگی خود را ارتقأ می بخشند بی آنکه ظرفیت بهره برداری و استفاده از منابع متعلق به نسل های آینده را محدود نمایند و دارای ابعاد محیطی-اکولوژیک، اقتصادی، اجتماعی – فرهنگی و مدیریتی نهادی است(عبد الهی- 1389). از آغاز دهه 1990م. به تدریج دیدگاههای توسعه ابعاد وسیعتری پیدا کرد و در سه دهه اخیر نیز کنوانسیون های متعددی در‌خصوص مسایل زیست‌محیطی و توسعه‌پایدار مطرح شده است و بسیاری از کشورهای جهان نسبت به برنامه های مطرح شده تعهداتی را پذیرفته اند.  امروزه واژه توسعه‌پایدار برای فعالیت‌های مختلف و بخش‌های گوناگون نیز به کار برده می شود، مانند: توسعه‌پایدار اقتصادی، توسعه‌پایدارفرهنگی، توسعه‌پایدار منابع آب و توسعه‌پایدار‌شهری، توسعه پایدار صنعت ساختمان و … گسترده و پیچیده شدن مسائل اجتماعی و اقتصادی در کشورهای مختلف، دور اندیشی و برنامه‌ریزی عمیق ترو مدیریت کارآمدی را برای تداوم و پایداری در همه ابعاد اقتصادی، اجتماعی، و زیست‌محیطی می طلبد، زیرا انسجام و هماهنگی ابعاد توسعه و دستیابی به توسعه‌پایدار در سایه مدیریتی شایسته و کارآمد امکان پذیر است. (گلپایگانی، 1398) به همین منظور با تأکید برسه عامل اقتصاد، اجتماع و محیط‌زیست سه دیدگاه در مدیریت توسعه‌پایدار مطرح گردیده است:

1-دیدگاه اقتصاد محوری، که به حداکثر سازی رفاه در بطن محدودیت های مربوط به سرمایه و تکنولوژی معتقد است.

2-دیدگاه اکولوژیست ها، که برحفاظت تمامیت زیر مجموعه ها یا خرده سیستمهای اکولوژیکی تأکید می ورزند.

3-دیدگاه جامعه شناسانه که بر اساس این نگرش، بازیگران اصلی در توسعه‌پایدار انسان ها هستند که

الگوهای اجتماعی آنان به منظور تعیین راه‌حل ها و تدابیردر دستیابی به توسعه‌پایدار نقش عمده ای را ایفا می کنند. در ادبیات نظری توسعه ‌پایدار و دیدگاه های تئوریک در باره آن به بهره برداری هوشمندانه ،انعطاف پذیر و پویا از منابع توسعه با در نظر گرفتن نیازهای نسل آینده  تأکید شده است، پیرس در این باره می گوید: توسعه ‌پایدار توسعه‌ای است، که افزایش سطح رفاه نسل‌های کنونی را تضمین کند، مشروط بر اینکه رفاه نسل‌های آینده دچار خلل نشود، این را اصطلاحأ برابری بین نسل‌ها می گویند. پایداری  چهار جنبه دارد : پایداری در منابع طبیعی، پایداری سیاسی، پایداری اجتماعی و پایداری اقتصادی.در حقیقت توسعه پایدار تنها بر جنبه زیست محیطی اتفاقی تمرکز ندارد بلکه به جنبه های اجتماعی و اقتصادی آن هم توجه می کند. توسعه پایدار محل تلاقی جامعه، اقتصاد و محیط زیست است.(علیپور، 1394)

توسعه‌پایدار‌شهری

پس از مطرح شدن توسعه ‌پایدار با انتشار گزارش کمسیون برانت لند در سال 1987 با عنوان «آینده مشترک ما» و بدنبال آن کنفرانس« سران زمین» که توسط سازمان ملل در سال 1992 برگزار گردید و گسترش نتایج آن در سطوح و بخش‌های مختلف، بویژه پس ازآن که چالش های شهری به عنوان یکی از مولفه‌های توسعه‌پایدار به وسیله کمسیون جهانی توسعه و محیط مورد شناسایی قرار گرفت ،این واژه مورد توجه صاحبنظران مرتبط با موضوعات شهری، از جمله جغرافیدانان، برنامه‌ریزان شهری، معماران، مهندسان صنعت ساختمان قرارگرفت. در همین راستا آنها به فکر پیدا کردن بسترهای پایداری و توسعه‌پایدار در ‌سطح شهرها افتادند و بدنبال آن، اصل پایداری درطرح ها و برنامه های توسعه به عنوان هدفی کلی مورد تاکید قرار می‌گیرد، با توسعه شهرها و مطرح شدن اصل توسعه‌پایدار، توجه به اصل پایداری هر چه بیشتر مورد سوال قرار می‌گیرد. این سوال که چگونه می‌توان یک شهر را به شهری پایدار تبدیل کرد، مطرح گردید و بدنبال آن نظریه‌های توسعه ‌پایدار ‌شهری به سرعت میان طراحان شهری، شهرسازان و برنامه‌ریزان شهری مورد قبول واقع گردید و مباحثی چون پایداری شکل شهر، الگوی پایدار سکونتگاهها، الگوی موثر حمل و نقل، رفع نیاز‌های اساسی شهروندان و از جمله ساخت و ساز پایدار  بر اساس این نظریه وارد مباحث علوم شهری گردید.( گلپایگانی، 1398)

اصول ساخت وساز پایدار

ساخت و ساز پایدار (Sustainable Construction) به رویکردی جامع در صنعت ساختمان اشاره دارد، که هدف آن کاهش تأثیرات منفی بر محیط زیست، اقتصاد و جامعه در تمام مراحل چرخه حیات پروژه های ساختمانی است. این مفهوم بر سه رکن اصلی پایداری محیطی، اقتصادی و اجتماعی استوار است (Kibert, 2016).

همانطور که در فوق گفته شد یکی از مباحث توسعه پایدار شهری ساخت و ساز پایدار است که به رویکردی جامع در صنعت ساختمان مورد توجه قرار گرفته است.  ساخت و ساز پایدار با ادغام اصول زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی، راهکاری اساسی برای مواجهه با چالش های توسعه شهری در قرن ۲۱ است. با وجود موانع موجود، مزایای بلندمدت این رویکرد از جمله کاهش مصرف منابع، بهبود کیفیت زندگی و کاهش هزینه های عملیاتی، توجیه اقتصادی و زیست محیطی کافی برای گسترش آن فراهم می کند. پیاده سازی موفق این اصول نیازمند همکاری تمام ذینفعان از جمله دولت، صنعت ساخت و ساز، دانشگاهها و جامعه است. بر اساس تعاریف جهانی، ساخت وساز پایدار بر سه رکن اصلی استوار است) UNEP 2021(

    محیط زیست: کاهش مصرف منابع، استفاده از مصالح بازیافتی و مدیریت پسماند.

    اقتصاد: مقرون به صرفه بودن در بلندمدت با کاهش هزینه های انرژی و نگهداری.

    اجتماع: بهبود کیفیت زندگی ساکنان و تطابق با فرهنگ محلی.

     با توجه به موارد فوق اصول کلیدی ساخت و ساز پایدار عبارتند از:

۱. بهره وری انرژی (Energy Efficiency)

طراحی ساختما نها با توجه به جهت گیری خورشیدی و شرایط اقلیمی

استفاده از سیستمهای HVAC با بازدهی بالا

به کارگیری تجهیزات الکتریکی کم مصرف

استفاده از انرژی های تجدید پذیر مانند سیستم های فتو ولتائیک (Hwang & Tan, 2012)

۲. مدیریت منابع آب (Water Conservation)

استفاده از وسایل کاهنده مصرف آب (لوازم کم جریان)

 سیستمهای بازیافت آب خاکستری

جمع آوری و استفاده از آب باران

طراحی منظر پایدار با نیاز آبی کم (EPA, 2022)

۳. انتخاب مصالح پایدار (Sustainable Materials)

استفاده از مصالح بازیافتی و قابل بازیافت

 به کارگیری مصالح با محتوای بازیافتی بالا

 انتخاب مصالح با طول عمر بالا و نیاز به نگهداری کم

 اولویت دادن به مصالح محلی برای کاهش ردپای کربن حمل ونقل (Ding, 2008)

۴. کیفیت محیطی داخلی (Indoor Environmental Quality)

سیستم های تهویه مناسب با فیلتراسیون کارآمد

استفاده از مصالح با انتشار کم ترکیبات آلی فرار (VOCs)

بهره گیری از نور طبیعی بهینه

کنترل رطوبت و جلوگیری از رشد کپک و قارچ (WHO, 2018)

۵. مدیریت پسماند ساخت و تخریب (C&D Waste Management)

برنامه ریزی برای کاهش تولید پسماند در محل ساخت

جداسازی و بازیافت مواد زائد ساختمانی

استفاده مجدد از مصالح در محل پروژه

طراحی برای انعطاف پذیری و قابلیت تغییر کاربری (Yuan & Shen, 2011)

۶. حفظ تنوع زیستی و اکوسیستم (Biodiversity Protection)

حداقل کردن اختلال در سایت ساخت

طراحی منظر سازگار با اکوسیستم محلی

ایجاد فضاهای سبز عمودی و افقی

استفاده از گونه های گیاهی بومی (CBD, 2020)

موانع اجرای ساخت و ساز پایدار

۱. هزینه های اولیه بالاتر (در بلند مدت مقرون به صرفه است)

۲. کمبود نیروی متخصص و دانش فنی

۳. مقاومت در برابر تغییر در صنعت ساخت و ساز سنتی

۴. نبود مقررات الزام آور کافی در بسیاری از کشورها (Darko & Chan, 2016)

ساختمان سبزچیست ؟

ساختمان سبز (Green Building) به سازه هایی اطلاق میشود که در طراحی، ساخت و بهره برداری، حداقل آسیب را به محیط زیست وارد کرده و از منابع انرژی و آب به صورت بهینه استفاده می کنند. این ساختمان ها با به کارگیری فناوری های پایدار، نه تنها مصرف انرژی را کاهش می دهند، بلکه سلامت ساکنان را نیز بهبود می بخشند. ساختمان های سبز نه تنها راه حلی برای بحران های زیست محیطی هستند، بلکه نقش کلیدی در توسعه پایدار شهری ایفا میکنند. با پیشرفت فناوری و افزایش آگاهی، انتظار میرود این رویکرد در آینده گسترش بیشتری یابد. آگاهی عمومی از ساختمان سازی سبز در حال رشد است. با این حال، مباحث گسترده ای در مورد آنچه که یک ساختمان سبز است و یا ساختمان سبز چه چیزی را باید پوشش دهد وجود دارد. در واقع، کمبود تعریف روشنی از ساختمان سبز چالش های بیشتری را برای ارتقا و پیاده سازی ساختمان های سبز ایجاد می کند.( علیپور، 1394)

اصول ساختمان سبز

 بهینه سازی مصرف انرژی: استفاده از سیستمهای HVAC کارآمد، عایق بندی مناسب و انرژی های تجدیدپذیر  مانند پنل های خورشیدی.

مدیریت آب: جمع آوری آب باران، استفاده از لوازم کم مصرف و بازیافت آب خاکستری.

مواد سازگار با محیط زیست: به کارگیری مصالح بازیافتی، کم مصرف و غیرسمی مانند بتن سبز و چوب های پایدار.

کیفیت هوای داخلی: استفاده از تهویه طبیعی، مواد بدون VOC )ترکیبات آلی فرار) و گیاهان تصفیه کننده هوا.

مکانیابی پایدار: ساخت وساز در مناطق با دسترسی به حمل ونقل عمومی و کاهش تخریب محیط طبیعی.

مزایا و چالش های ساختمان سبز

مزایا

          کاهش مصرف انرژی و هزینه های عملیاتی

          کاهش انتشار گازهای گلخانه ای

          افزایش ارزش ملک

          بهبود سلامت ساکنان (کاهش آلرژی و بیماری های تنفسی(

         حفظ منابع طبیعی برای نسل های آینده

چالشها

         هزینه های اولیه بالاتر نسبت به ساختمان های معمولی

         نیاز به تخصص فنی در طراحی و اجرا

         کمبود قوانین حمایتی در برخی کشورها

نمونه های موفق در ایران و جهان

                برج پیکان (The Edge) در آمستردام (ساختمان اداری با بالاترین امتیاز LEED)

                مرکز بلندپروازانه (Bullitt Center) در سیاتل (ساختمان با انرژی صفر)

     برج میلاد تهران: استفاده از سیستمهای مدیریت انرژی و آب (صفری، 1399).

     مجتمع مسکونی سبز در اصفهان: بهره گیری از طراحی غیرفعال خورشیدی      

               پروژه های بین المللی: ساختمان های با مصرف انرژی صفر

ابزارهای ارزیابی ساختمان سازی سبز

در ساخت و ساز پایدار، ساختمان سبز (Green Building) به سازه هایی اطلاق می شود که در تمام مراحل طراحی، ساخت، بهره برداری و تخریب، کمترین تأثیر منفی بر محیط زیست را داشته و به بهره وری انرژی، آب، آلاینده ها و مدیریت پسماند  و منابع دیگر توجه ویژه ای نشان می دهند. در کشورهای مختلف دنیا با توجه به ساخت و ساز پایدار و رواج ساختمان سبز ابزارهای ارزیابی برای کمک به پیشرفت ساخت و ساز سبز با توجه به شرایط و ویژگی های این کشورها به وجود آمده و ارتقا یافته اند. شایان ذکر است که ساختمان های سبز در کشورهای مختلف با توجه به شرایط آب و هوایی محلی و متناسب با نیازهای مردم محلی طراحی و ساخته شده است. مهمترین معیارهای ارزیابی ساختمان سبز  در جوامع مختلف بر اساس شرایط آب و هوایی، سطح توسعه اقتصادی و شرایط جغرافیایی، مدیریت، کیفیت داخلی، انرژی، حمل و نقل، آب، مصالح، استفاده از زمین و محیط زیست، انواع آلاینده ها و پسماندهای ساختمانی، تولید گازهای گلخانه ای، نوآوری و … دسته بندی و انتخاب می شوند. بنابراین، معیارهای ارزیابی برای ساختمان سبز در کشورهای مختلف متفاوت  است که به تعدادی از آنها  در کشورهای مختلف به شرح زیر اشاره می شود:

ایالات متحده)،LEED (مدیریت انرژی و طراحی محیط زیست

بریتانیا ( BREEAM)  ارزیابی زیست محیطی BRE

استرالیا ( GBCA)  شورای ساختمان سازی سبز استرالیا ستاره سبز

پروژه علامت سبز سنگاپور     Marina One

آلمان ( DGNB)    موسسه ارتباطات سبز المان

ژاپن   ( CASBEE   (سیستم ارزیابی جامع برای بهره وری محیط ساخته شده

ابوظبی شورای برنامه ریزی شهری   ( Estidama) سیستم امتیاز مروارید برای 

هنگ کنگ  (BEAM ) روش ارزیابی زیست محیطی ساختمانی

مالزی  شاخص ساختمان سازی سبز         (GBI)

همه این ابزارهای ارزیابی ساختمان سبز، به صورت داوطلبانه می باشد. و توسط شورای ساختمان سبز در هر کشور یا منطقه توسعه داده شده است. این ارزیابی تحت نظر اعتبار نامه تخصصی است که توسط شورای ساختمان سازی سبز راه اندازی شده است. شورای ساختمان سازی سبز جهانی برای هماهنگ نمودن تلاش های شوراهای مختلف ساختمان سبز در سراسر جهان تاسیس شده است .(علیپور، 1394).

ابزارهای رایج ساختمان سبز در ایران

در ایران نیز با توجه به چالشهای زیست محیطی و مصرف بالای انرژی، استفاده از ابزار ساختمان سبز در حال توسعه است و  استفاده از ابزار ساختمان سبز در ایران در حال رشد است.

۱. سیستم های ارزیابی ساختمان سبز

شاخص های ایرانی (استاندارد ۱۴۲۰۰): این استاندارد ملی ایران برای ساختمان های پایدار تدوین شده است (سازمان ملی استاندارد ایران، ۱۳۹۹).

LEED ایران: نسخه بومی سازی شده سیستم رتبه بندی LEED در ایران که توسط برخی شرکت ها استفاده میشود (مریدی و همکاران، ۱۴۰۰).

2. ابزارهای بهینه سازی انرژی

نرم افزارهای شبیه سازی انرژی: مانند DesignBuilder و EnergyPlus که توسط مهندسان ایرانی برای تحلیل مصرف انرژی ساختمان ها استفاده میشوند (رحیمی، ۱۳۹۸).

سیستم های مدیریت هوشمند انرژی (BEMS): این سیستم ها در برخی پروژه های جدید مانند برج میلاد تهران نصب شده اند (شرکت مدیریت انرژی ایران، ۱۴۰۱).

۳. مصالح ساختمانی پایدار

   بلوکهای سیمانی سبک: با استفاده از مواد بازیافتی تولید میشوند (انجمن صنفی تولیدکنندگان بتن ایران، ۱۴۰۰).

  عایق های حرارتی طبیعی: مانند پشم سنگ و پشم سرباره که تولید داخلی دارند (شرکت پژوهش و توسعه ساختمان سبز، ۱۳۹۹).

۴. سیستم های بازیافت آب

سامانه های بازیافت آب خاکستری: در برخی مجتمع های مسکونی تهران مانند شهرک اکباتان نصب شده اند (شرکت آب و فاضلاب تهران، ۱۴۰۰).

سقف های سبز: به عنوان ابزاری برای مدیریت آب باران در پروژه هایی مانند باغ کتاب تهران استفاده شده اند (شهرداری تهران، ۱۳۹۸).

چالش های استفاده از ابزار ساختمان سبز در ایران

کمبود نیروی متخصص در زمینه ساخت وساز سبز (کاظمیان و همکاران، ۱۳۹۹)

هزینه های اولیه بالا نسبت به ساختمان های متعارف (محمدی، ۱۴۰۰)

نبود مشوق های مالی کافی از سوی دولت (سازمان محیطزیست ایران، ۱۴۰۱)

فرصت های توسعه پایدار صنعت ساختمان در ایران

۱. پتانسیل بالای انرژی های تجدیدپذیر

استفاده از انرژی خورشیدی و بادی برای تأمین بخشی از انرژی ساختمان ها.

امکان نصب سیستم های گرمایشی و سرمایشی خورشیدی در ساختمان های جدید.

۲. ظرفیت تولید مصالح ساختمانی پایدار

امکان استفاده از مصالح بومی مانند خشت و آجرهای سازگار با محیط زیست.

توسعه فناوری های جدید مانند بتن های کمکربن و مصالح بازیافتی.

۳. سیاستگذاری و حمایت دولت

تدوین قوانین جدید برای الزام به رعایت اصول پایداری در ساختوساز.

ارائه تسهیلات مالی و معافیتهای مالیاتی برای پروژههای سبز.

۴. افزایش تقاضا برای ساختمانهای سبز

رشد آگاهی عمومی و تمایل شهروندان به زندگی در ساختمان های کم مصرف و پایدار.

امکان صدور گواهینامه های بین المللی مانند LEED برای ساختمان های ایرانی.

۵. توسعه فناوری و نوآوری

استفاده از روش های پیشرفته مانند ساخت وساز مدولار و چاپ سه بعدی برای کاهش ضایعات.

بهره گیری از هوش مصنوعی و اینترنت اشیا  (IoT) برای مدیریت هوشمند انرژی.

چالش‌ها و راهکارهای توسعه ساخت وساز پایدار در ایران

1. موانع قانونی و نظارتی

۱. نبود قوانین جامع و به روز در حوزه ساخت وساز پایدار

یکی از اصلی ترین چالش های ساخت وساز پایدار در ایران، نبود قوانین جامع و شفاف در این زمینه است. در حالی که کشورهای پیشرو در توسعه پایدار، قوانین دقیقی برای رعایت استانداردهای زیست محیطی، مصرف انرژی و مصالح پایدار وضع کرده اند، در ایران این مقررات یا وجود ندارند یا به صورت پراکنده و غیرکاربردی اجرا میشوند (صفری و همکاران، ۱۴۰۰).

۲. عدم انطباق مقررات ملی ساختمان با اصول پایداری

مقررات ملی ساختمان ایران اگرچه در سالهای اخیر به روزرسانی شده، اما همچنان فاصله زیادی با استانداردهای بین المللی مانند LEED یا BREEAM دارد. برای مثال، ضوابط مربوط به عایقکاری ساختمانها یا استفاده از انرژیهای تجدیدپذیر بهصورت اختیاری باقی مانده و نظارت کافی بر اجرای آنها وجود ندارد (مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، ۱۳۹۸). همچنین ضعف در قوانین الزام آور برای رعایت استانداردهای ساختمان های سبز (حسینی نیا، 1398).

۳. بوروکراسی اداری و صدور مجوزهای طولانی

فرآیندهای اداری پیچیده و زمان بر برای اخذ مجوزهای ساخت،  یکی از موانع مهم در اجرای پروژه های پایدار است. این موضوع باعث می شود بسیاری از سازندگان ترجیح دهند از روش های سنتی و سریع تر استفاده کنند تا پروژه ها را زودتر به بهره برداری برسانند (رحیمی، ۱۳۹۹).

۴. ضعف نظارت بر اجرای قوانین موجود

حتی در مواردی که قوانین مرتبط با ساخت و ساز پایدار وجود دارند، ضعف نظارت از سوی سازمان های مسئول مانند شهرداری ها و وزارت راه و شهرسازی باعث میشود این مقررات به درستی اجرا نشوند. برای مثال، علیرغم الزامات مربوط به مدیریت پسماندهای ساختمانی، در بسیاری از پروژه ها این ضوابط نادیده گرفته میشود (دانشگاه تهران، ۱۴۰۱)

۵. نبود مشوق های اقتصادی برای سازندگان

در بسیاری از کشورها، سازندگانی که از اصول پایداری در ساخت وساز پیروی میکنند، از معافیت های مالیاتی یا تسهیلات کم بهره بهره مند می شوند. اما در ایران، چنین مشوق هایی وجود ندارد یا به اندازه کافی جذاب نیستند تا انگیزه لازم برای تغییر روش های ساخت وساز ایجاد کنند (بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۷)

راهکارهای پیشنهادی موانع قانونی و نظارتی

تقویت قوانین و استاندارد های ساختمان سازی پایدار

تدوین استاندارد های ملی ساختمان های سبز با الگوگیری از تجربیات جهانی

          الزام به رعایت مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان (صرفه جویی در مصرف انرژی)

           به روزرسانی قوانین ساخت وساز بر اساس استاندارد های بین المللی.

           تقویت نظارت بر اجرای مقررات توسط نهاد های مسئول.

           اعمال مشوق های مالی برای پروژه های پایدار.

          کاهش بوروکراسی اداری در صدور مجوزهای ساخت وساز سبز.

2- محدودیت های فناوری و مالی

۱. محدودیت های فناوری در ساخت وساز پایدار

۱-۱. کمبود فناوری های پیشرفته ساختمانی

ایران در مقایسه با کشورهای پیشرفته، از نظر دسترسی به فناوری های نوین ساخت وساز پایدار (مانند سیستم های مدیریت هوشمند انرژی، مصالح سبز و روشهای ساخت و ساز مدولاین) با محدودیت مواجه است. بسیاری از فناوری های مورد نیاز از خارج  وارد می شوند که این موضوع هزینه ها را افزایش می دهد (فتحی و همکاران، ۱۴۰۰).

۱-۲. ضعف در تولید مصالح ساختمانی پایدار

با وجود پیشرفت های اخیر در تولید مصالح سبز مانند بتن های کم مصرف و عایق های طبیعی، صنعت ساخت وساز ایران هنوز به صورت گسترده از مصالح سنتی (مانند بتن معمولی و فولاد پر انرژی) استفاده می کند، که آلایندگی بالایی دارند و استفاده  از مصالح پایدار بسیار محدود است، این مسئله باعث افزایش مصرف انرژی و آلایندگی در فرآیند ساخت وساز می شود (مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، ۱۳۹۹).

۱-۳. نبود نیروی متخصص در فناوریهای سبز

آموزش ناکافی مهندسان و پیمانکاران در زمینه روشهای نوین ساخت وساز پایدار، یکی از موانع اصلی در بکارگیری فناوری های جدید است. بسیاری از شرکت های ساختمانی به دلیل عدم آگاهی از مزایای بلند مدت این فناوری ها، تمایلی به سرمایه گذاری در این بخش ندارند (رحمانی، ۱۴۰۱).

1-4 مدیریت ناکارآمد پسماندهای ساختمانی

               در کشور ما ساخت و ساز ساختمان با حجم بالای ضایعات ساختمانی و نبود سیستمهای یکپارچه برای مدیریت،

جمع آوری و بازیافت مصالح تخریبی مواجه است و مهندسان و پیمانکاران در زمینه روش های نوین مدیریت جمع آوری و بازیافت مصالح تخریبی از دانش و مهارت لازم برخوردار نیستند.

1-5 مصرف بالای انرژی

مصرف بالای انرژی در صنعت ساختمان ایران یکی از چالش های اساسی در مدیریت انرژی و محیط زیست کشور محسوب می شود. این مسئله نه تنها باعث افزایش هزینه های اقتصادی می شود، بلکه تاثیرات منفی بر محیط زیست و انتشار گازهای گلخانه ای دارد.  

۲. محدودیت های مالی در ساخت وساز پایدار

۲-۱. هزینه بالای اولیه فناوری های پایدار

استفاده از سیستم های انرژی تجدیدپذیر (مانند پنل های خورشیدی)، مصالح سبز و فناوری های بهینه سازی مصرف انرژی، هزینه ساخت را به طور قابل توجهی افزایش میدهد. این در حالی است که بسیاری از سازندگان و خریداران مسکن به دلیل مشکلات اقتصادی، تمایل چندانی به پرداخت هزینه های اضافی ندارند (بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، ۱۴۰۰).

۲-۲. کمبود تسهیلات بانکی و حمایت های دولتی

در بسیاری از کشورها، پروژه های ساختمانی پایدار از تسهیلات کم بهره و معافیت های مالیاتی بهره مند می شوند، اما در ایران چنین مشوق هایی محدود است. این موضوع باعث میشود سرمایه گذاران رغبتی برای ورود به بخش ساخت وساز پایدار نداشته باشند (صفری، ۱۳۹۸).

۲-۳. ناپایداری اقتصادی و تورم

نوسانات اقتصادی و تورم بالا در ایران، برنامه ریزی  بلند مدت برای پروژه های ساختمانی پایدار را  دشوار

می کند. افزایش قیمت مصالح و نرخ سود بانکی، بسیاری از سازندگان را به سمت روش های سنتی و کم هزینه تر سوق میدهد (گزارش مرکز آمار ایران، ۱۴۰۲)

راهکارهای پیشنهادی برای کاهش محدودیتهای فناوری و مالی

1-توسعه فناور ی های سازگار با محیط زیست

استفاده از مصالح بومی مانند کاهگل و آجرهای بازیافتی.

3-بهره گیری از انرژی های تجدیدپذیر (خورشیدی، بادی) در ساختمان ها.

4-توسعه تحقیقات در زمینه مصالح نوین

5. توسعه فناوری های داخلی: حمایت از تحقیقات در زمینه مصالح سبز و روش های ساخت وساز کم مصرف.

6- آموزش نیروی انسانی: برگزاری دوره های تخصصی برای مهندسان و پیمانکاران در حوزه ساخت وساز پایدار.

7- اعمال مشوق های مالی،ارائه تسهیلات کم بهره و معافیتهای مالیاتی برای پروژه های پایدار.

8- سرمایه گذاری در پژوهش های مرتبط با بتن های بازیافتی و عایق های طبیعی.

9- همکاری با شرکت های بین المللی: انتقال فناوری های نوین از کشورهای پیشرو در ساخت وساز سبز.

10- حمایت مالی از پروژه های پایدار

11- ارائه وام های کم بهره برای پروژه هایی که از مصالح سبز استفاده میکنند

3- محدودیت های فرهنگی اجتماعی

۱. مقاومت در برابر تغییر الگوهای سنتی ساخت وساز

۱-۱. پایبندی به روشهای ساخت سنتی

عدم آگاهی کافی بسیاری از مهندسان، سازندگان و مصرف کنندگان از مزایای ساختمان های پایدار که به استفاده از روش های تمایلی ندارند،  بسیاری از ذینفعان صنعت ساختمان (سازندگان، مهندسان و حتی مصرف کنندگان) به دلیل عادت به روش های سنتی، تمایلی به پذیرش فناوری ها و مصالح نوین ندارند. این مسئله به ویژه در  شهرهای کوچک و مناطق محروم مشهود است (جعفری و همکاران، ۱۴۰۱).

۱-۲. باورهای نادرست درباره هزینه های ساخت وساز پایدارعموم مردم و برخی سازندگان تصور می کنند ساختوساز پایدار همواره گرانتر از روش های متعارف است، در حالی که مطالعات نشان میدهد در بلندمدت، صرفه جویی در مصرف انرژی و کاهش هزینه های نگهداری، توجیه پذیر است (مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، ۱۴۰۰).

۲. کم اهمیتی مسائل زیست محیطی در اولویت بندی ها

۲-۱. اولویت منافع کوتاه مدت بر توسعه پایدار

در فرهنگ ساخت وساز ایران، عموماً سرعت اجرا و کاهش هزینه های اولیه بر ملاحظات زیست محیطی و پایداری بلندمدت ترجیح داده میشود. این نگرش در بین سازندگان و خریداران مسکن رایج است (رحیمی، ۱۳۹۹).

۲-۲. ضعف آگاهی عمومی نسبت به مزایای ساختمانهای پایدار

مطالعات نشان میدهد سطح دانش عمومی درباره مفاهیمی مانند انرژی های تجدیدپذیر، مصالح سبز و معماری پایدار در ایران پایین  است. این مسئله باعث کاهش تقاضا برای ساختمان های پایدار میشود (دانشگاه تهران، ۱۴۰۱).

۳. چالشهای اجتماعی مرتبط با مشارکت ذینفعان

۳-۱. عدم همکاری بین بخشهای مختلف

هماهنگی ضعیف بین نهادهای دولتی، بخش خصوصی و جامعه محلی در اجرای پروژه های پایدار، یکی از موانع مهم است. برای مثال، پروژه های نوسازی بافت های فرسوده اغلب به دلیل مقاومت ساکنان محلی با مشکل مواجه می شوند (غفاری، ۱۳۹۸).

۳-۲. مقاومت اجتماعی در برابر تغییر الگوهای مصرف

اصلاح الگوهای مصرف انرژی و آب در ساختمان ها نیازمند تغییر رفتار ساکنان است، اما در بسیاری از موارد، عادات روزمره مردم مانع از تحقق این هدف میشود (سازمان بهره وری انرژی ایران، ۱۴۰۲).

راهکارهای پیشنهادی برای کاهش محدودیتهای فرهنگی و اجتماعی

1. آموزش و فرهنگسازی

برگزاری کارگاه های آموزشی برای عموم مردم و فعالان صنعت ساختمان

استفاده از رسانه ها برای تبلیغ مزایای ساخت وساز پایدار

گنجاندن اصول پایداری در برنامه های درسی دانشگاه های مهندسی.

برگزاری کارگاه های آموزشی برای معماران، مهندسان و پیمانکاران در زمینه ساخت و ساز سبز

۲. الگوسازی موفق:

اجرای پروژه های پایدار نمونه با مشارکت بخش دولتی و خصوصی

معرفی ساختمان های سبز موفق به عنوان الگو

۳. مشارکت دادن ذینفعان:

جلب مشارکت جامعه محلی در پروژه های نوسازی

ایجاد مشوق های اجتماعی برای پذیرش فناوری های نوین

۴. توسعه قوانین حمایتی:

الزامی کردن رعایت برخی اصول پایداری در ساخت وسازهای بزرگ

اعمال جریمه برای پروژه های غیرپایدار

مقاومت در برابر تغییر روش های سنتی ساخت وساز.

عدم آگاهی عمومی از مزایای بلند مدت ساختمان های پایدار.

نتیجه‌گیری

توسعه پایدار صنعت ساختمان در ایران به دلیل ساخت و سازهای غیر بهینه، تجهیزات فرسوده و عدم رعایت استانداردهای انرژی با چالش‌ های متعددی رو به ‌رو است، اما فرصت ‌های قابل توجهی نیز در این زمینه وجود دارد. حرکت به سوی توسعه پایدار صنعت ساختمان در ایران نیازمند عزم ملی در تدوین و اجرای قوانین مرتبط با ساخت و ساز پایدار، تدوین سیاست‌ های کارآمد، نوسازی تجهیزات، آموزش متخصصان، استفاده از فناوری‌های نوین، ارتقای فرهنگ بهینه سازی انرژی و توسعه صنعت ساختمانی سبز و پایدار می باشد،  این اقدامات  نه‌تنها به کاهش منابع انرژی و حفظ محیط زیست کمک می‌کند، بلکه از نظر اقتصادی نیز مقرون ‌به‌ صرفه خواهد بود.  با وجود چالش های موجود، استفاده از ابزار ساختمان سبز در ایران در حال رشد است. و با توسعه استانداردهای بومی،  فرهنگسازی، آموزش نیروی متخصص، ارائه مشوق های دولتی، توسعه قوانین حمایتی،  توسعه فناوری های سازگار با محیط زیست و  الگوسازی موفق می توان به گسترش این رویکرد و دستیابی به اهداف توسعه پایدار ساخت و ساز در ایران کمک کرد. پروژه های موفقی که با وجود محدودیت ها، در کشور اجرا شده است، راه را برای پیاده سازی اصول ساختمان سبز در ایران هموار می نماید.

منابع

انجمن صنفی تولیدکنندگان بتن ایران. (۱۴۰۰). راهنمای مصالح ساختمانی پایدار. تهران.

بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران. (۱۴۰۰). گزارش اقتصادی تأثیر هزینه های ساخت وساز پایدار بر بازار مسکن.

بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران. (۱۳۹۷). بررسی تأثیر مشوق های مالی بر توسعه ساخت وساز پایدار.

جعفری، م.، نوروزی، ع.، و کریمی، ح. (۱۴۰۱). بررسی موانع فرهنگی پذیرش ساخت وساز پایدار در ایران. فصلنامه مطالعات اجتماعی ایران،

دانشگاه تهران. (۱۴۰۱). سنجش آگاهی عمومی نسبت به ساختمان های سبز در ایران. گزارش پژوهشی.

دانشگاه تهران. (۱۴۰۱). بررسی ضعف نظارت در اجرای قوانین ساخت وساز پایدار. گزارش پژوهشی.

رحمانی، ع. (۱۴۰۱). نقش آموزش نیروی انسانی در توسعه ساخت وساز پایدار. کنفرانس ملی مهندسی عمران.

 رحیمی، ا. (۱۳۹۹). تحلیل موانع اداری ساخت وساز پایدار در ایران. همایش ملی مهندسی عمران و توسعه پایدار.

رحیمی، ا. (۱۳۹۹). تحلیل جامعه شناختی موانع توسعه ساخت وساز پایدار. همایش ملی مهندسی عمران و توسعه پایدار.

رحیمی، ا. (۱۳۹۸). کاربرد نرم افزارهای شبیه سازی انرژی در طراحی ساختمان های سبز ایران. همایش ملی مهندسی عمران، تهران.

سازمان بهره وری انرژی ایران. (۱۴۰۲). بررسی رفتار مصرف انرژی در ساختمان های مسکونی ایران.

 سازمان ملی استاندارد ایران. (۱۳۹۹). استاندارد ملی ساختمان های پایدار (شماره ۱۴۲۰۰). تهران

 شرکت مدیریت انرژی ایران. (۱۴۰۱). گزارش سالانه پروژه های ساختمان سبز. تهران.

صفری، ح. (۱۳۹۸). مشوق های مالی و نقش آن در توسعه ساخت وساز سبز. فصلنامه اقتصاد مسکن، ۱۲(۴), ۸۹-۱۰۴.

صفری، ع. (1399). “مدیریت انرژی در برج میلاد”. همایش ملی مهندسی ساختمان.

صفری، م.، رضایی، ع.،و محمدی، ح. (۱۴۰۰). چالش های حقوقی ساخت وساز پایداردر ایران.فصلنامه پژوهش های حقوقی،

علیپور، آ(1394) معماری پایدار درصنعت ساختمان سازی، دومین کنفرانس پژوهش های عمران، معماری و شهر سازی

غفاری، ر. (۱۳۹۸). چالش های مشارکت اجتماعی در نوسازی بافت های فرسوده. تهران: انتشارات جامعه شناسان.

 فتحی، م.، محمدی، ر.، و نوری، ا. (۱۴۰۰). بررسی موانع فناوری درساخت وساز پایدار ایران. نشریه علمی مهندسی عمران،

قدیری، م. (1400). “بررسی موانع اقتصادی ساخت وساز سبز در ایران”. نشریه مهندسی عمران

کاظمیان، غ.، نوروزی، ح.، و محمدی، ر. (۱۳۹۹). چالشهای آموزش نیروی متخصص در زمینه ساختمان سبز. مجله آموزش مهندسی ایران،

گلپایگانی، محسن(1398) تحلیل عملکرد مراکز آموزش عالی در توسعه پایدار فرهنگی کلانشهر تهران، انتشارات فرهیختگان دانشگاه        

مرکز آمار ایران. (۱۴۰۲). تحلیل تأثیر تورم بر صنعت ساختمان.

مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی. (۱۴۰۰). بررسی اقتصادی ساختمانهای پایدار در ایران. تهران: انتشارات مرکز

مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی. (۱۳۹۹). بررسی چالشهای فناوری مصالح سبز در ایران. تهران: انتشارات مرکز.

مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی. (۱۳۹۸). بررسی تطبیقی مقررات ملی ساختمان ایران با استانداردهای بین المللی.  تهران: انتشارات مرکز.

مریدی، س.، رضوی، م.، و حسینی، ع. (۱۴۰۰). بومیسازی سیستم رتبهبندی LEED برای شرایط ایران. فصلنامه علمی محیط زیست و توسعه،

Kibert, C. J. (2016). Sustainable Construction: Green Building Design and Delivery. Wiley.

UNEP (2021). Global Status Report for Buildings and Construction.

U.S. Green Building Council (USGBC). (2020). LEED Certification Guide.

Kibert, C. J. (2016). Sustainable Construction: Green Building Design and Delivery. Wiley.

Darko, A., & Chan, A. P. (2016). Critical analysis of green building research trend in construction journals. Habitat International.

Doan, D. T., Ghaffarianhoseini, A., Naismith, N., Zhang, T., Ghaffarianhoseini, A., & Tookey, J. (2017). A critical comparison of green building rating systems. Building and Environment

Convention on Biological Diversity (CBD). (2020). Guidelines for incorporating biodiversity-related issues into environmental impact assessment legislation and/or processes and in strategic environmental assessment.

Yuan, H., & Shen, L. (2011). Trend of the research on construction and demolition waste  management. Waste management.

World Health Organization (WHO). (2018). WHO guidelines for indoor air quality: household fuel combustion. Geneva: WHO.

Ding, G. K. (2008). Sustainable construction The role of environmental assessment tools. Journal of environmental management,

U.S. Environmental Protection Agency (EPA). (2022). Water Efficiency in Commercial Buildings.  Retrieved from https://www.epa.gov

Hwang, B. G., & Tan, J. S. (2012). Green building project management: obstacles and solutions for sustainable development. Sustainable Development.