مقدمه
در نظام حقوقی ایران، قراردادهای اجاره املاک مسکونی و تجاری از رایجترین عقود محسوب میشوند و هم در قانون مدنی و هم در قوانین خاص مانند قانون روابط موجر و مستأجر مورد توجه قرار گرفتهاند. با این حال، در شرایطی خاص نظیر وقوع جنگ، اجرای این قراردادها با پیچیدگیهایی مواجه میشود. در این مقاله به بررسی تأثیرات حقوقی وقوع جنگ بر قراردادهای اجاره، تفسیر مواد قانونی مرتبط، و نیز تحلیل رویه قضایی ایران در این خصوص میپردازیم.
تعریف قوه قاهره و جایگاه آن در حقوق ایران قوه قاهره (فورس ماژور) به حوادثی اطلاق میشود که:
1. غیرقابل پیشبینی،
2. غیرقابل اجتناب،
3. خارج از اراده طرفین قرارداد باشند.
در حقوق ایران، برخلاف برخی کشورها، تعریف دقیق و واحدی از قوه قاهره در قانون مدنی ارائه نشده است، اما بر اساس مواد مختلف، به ویژه ماده 227 قانون مدنی، اگر شخص نتواند به تعهد خود عمل کند و اثبات نماید که عدم ایفای تعهد ناشی از قوه قاهره بوده، از مسئولیت معاف خواهد شد.
تأثیر جنگ بر قرارداد اجاره از منظر قانون مدنی مطابق ماده 483 قانون مدنی:
“اگر عین مستاجره قبل از قبض تلف شود، اجاره باطل است و اگر بعد از قبض تلف شود، در صورت عدم تفریط از ناحیه مستاجر، از مال موجر تلف شده و مستاجر نسبت به مال الاجاره مسئول نیست.”
در زمان جنگ، چنانچه ملک تجاری یا مسکونی به دلیل حملات نظامی تخریب گردد یا استفاده از آن ناممکن شود، با استناد به ماده فوق، مستاجر مسئولیتی در قبال اجارهبهای دورهای که ملک قابل استفاده نبوده، نخواهد داشت.
ماده 496 قانون مدنی نیز مقرر میدارد:
“موجر باید عین مستاجره را برای استفاده مورد اجاره تسلیم نماید و در صورت استنکاف، مستاجر میتواند اجاره را فسخ کند.”
اگر به دلیل جنگ، امکان بهرهبرداری از عین مستاجره وجود نداشته باشد، این ماده به مستاجر حق فسخ میدهد.
بررسی قانون روابط موجر و مستأجر (مصوب 1376)
در قانون روابط موجر و مستأجر سال 1376 نیز ماده 6 اشاره دارد:
“در مواردی که عین مستاجره به واسطه حوادث قهریه (از قبیل زلزله، سیل، جنگ و…) از بین برود، قرارداد اجاره به خودی خود منفسخ میشود.”
در اینجا جنگ صراحتاً در زمره حوادث قهریه محسوب شده و انفساخ قرارداد را قانونی و قطعی میداند. بنابراین، در زمان وقوع جنگ در منطقهای خاص که باعث از بین رفتن یا غیرقابل استفاده شدن ملک شود، نیازی به حکم دادگاه نیست و قرارداد خودبهخود منحل میگردد.
تأثیر جنگ بر قراردادهای اجاره املاک تجاری قرارداد
اجاره تجاری معمولاً به قصد بهرهبرداری اقتصادی از ملک منعقد میشود. در صورتی که در اثر جنگ، منطقه خالی از سکنه شده و مشتریان از بین بروند، موضوع قرارداد از بین میرود یا به شدت تحت تأثیر قرار میگیرد. در این موارد، بر اساس نظریه مشهور در فقه و دکترین حقوقی، مستأجر میتواند با استناد به از بین رفتن موضوع منفعت، قرارداد را فسخ نماید.
مطابق نظریه مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضائیه به شماره 7/4603 مورخ 29/07/1387:
“در صورتی که به دلیل وقایع قهریه از جمله جنگ، استفاده از عین مستأجره ناممکن شود، مستأجر میتواند بدون نیاز به طرح دعوی، از ادامه قرارداد خودداری و تقاضای فسخ کند.”
تأثیر جنگ بر قراردادهای اجاره املاک مسکونی
خانه، مکان سکونت و پناه انسان است. اگر در اثر جنگ، منطقهای از نظر امنیتی خالی شود یا خدمات شهری (آب، برق، گاز) قطع گردد، این امر استفاده متعارف از ملک را ناممکن میسازد.
به موجب اصول کلی قراردادها در قانون مدنی و ماده 479: “اگر در اثنای مدت اجاره در عین مستأجره تعمیراتی لازم آید که استفاده از آن را غیرممکن سازد، مستأجر میتواند اجاره را فسخ کند.”
با وحدت ملاک از این ماده، میتوان چنین نتیجه گرفت که اگر جنگ نیز استفاده متعارف را غیرممکن سازد، مستأجر حق فسخ خواهد داشت.
تحلیل رویه قضایی ایران در خصوص قوه قاهره و قرارداد اجاره
مطابق رأی وحدت رویه شماره 619 مورخ 22/10/1377:
“وقوع حوادث غیرمترقبه همچون جنگ، به شرط اثبات تأثیر مستقیم بر عین مستأجره و عدم امکان بهرهبرداری، میتواند موجبی برای انحلال قرارداد محسوب شود.”
همچنین در دادنامه شماره 9209970221800488 شعبه 18 دادگاه تجدیدنظر استان تهران، فسخ اجارهنامه به دلیل وقوع جنگ و خطرات جانی مستأجر پذیرفته شده و دادگاه اعلام کرده است که حفظ جان و سلامت انسانها بر اجرای قرارداد مقدم است.
نقش شروط قراردادی در پیشگیری از اختلافات در شرایط بحرانی
خانم محمد زاده ایلیا: تنظیم قراردادهای ملکی، درج بندهایی در خصوص شرایط فورس ماژور از اهمیت فراوانی برخوردار است.
برخی از شروط مفید: شرط تعدیل اجارهبها در صورت کاهش منفعت ملک شرط تعلیق قرارداد در صورت بروز جنگ یا حوادث طبیعی شرط فسخ بدون جریمه در صورت از بین رفتن استفاده متعارف از ملک توصیه میشود از مشاورین حقوقی در تنظیم قراردادها استفاده شود تا چنین مواردی بهصورت دقیق پیشبینی و نگارش شود.
پیشنهادات عملی برای مستأجران و موجران در زمان جنگ
برای موجران: اخذ بیمه آتشسوزی و حوادث شامل جنگ بررسی دقیق بندهای قرارداد و درج شروط انعطافپذیر استفاده از قراردادهای مدتدار قابل فسخ
برای مستأجران: مستندسازی شرایط جدید (عکس، گزارش کارشناسی، گواهی نیروی انتظامی) ارسال اظهارنامه رسمی برای اعلام عدم امکان استفاده مراجعه به دادگاه حقوقی در صورت عدم توافق با موجر
مطالعه تطبیقی: مقررات فورس ماژور در نظامهای حقوقی دیگر
در حقوق فرانسه، ماده 1218 قانون مدنی جدید فرانسه فورس ماژور را به عنوان عاملی برای معافیت از مسئولیت در اجرای قرارداد میپذیرد. در سیستم انگلستان، دکترین “frustration” نیز ابطال ضمنی قرارداد را در صورت از بین رفتن هدف قرارداد، قابل پذیرش میداند. در ایران، بهرغم نبود یک قانون مستقل، تفسیر موسع از مواد 227، 229، 483، و 496 قانون مدنی امکان دفاع مستأجر یا موجر در چنین شرایطی را فراهم کرده است.
نتیجهگیری حقوقی و توصیه نهایی
جنگ به عنوان یکی از مصادیق بارز قوه قاهره میتواند منجر به تعلیق، فسخ، یا انفساخ خودبهخود قراردادهای اجاره شود. قانون مدنی ایران با وجود کلیگویی، ظرفیت مناسبی برای تفسیر حمایتی از طرفین قرارداد در این شرایط را دارد و رویه قضایی موجود نیز بر همین مبنا استوار است.
نکته کلیدی آن است که قراردادهای اجاره باید با دقت، پیشبینیپذیری و بهرهگیری از دانش حقوقی تنظیم شوند تا در بحرانهای غیرقابل پیشبینی، مانع بروز خسارات سنگین و اختلافات شوند.
فرصت ویژه برای خرید خانه در مناطق امن با شرایط استثنایی در شرایطی که ثبات و امنیت سکونت از مهمترین دغدغههای خانوادهها شده، شرکت گهر سازه ایلیا با ارائه پروژههایی در مناطق ایمن و برخوردار، فرصت بینظیری برای خرید واحد مسکونی با شرایط ویژه فراهم کرده است.
آیا به دنبال خرید خانه در منطقهای آرام، با سند رسمی، امکانات کامل و قیمت رقابتی هستید؟ شرکت گهر سازه ایلیا با تجربهای درخشان در ساخت و فروش ملک، همراه مطمئن شما در مسیر خانهدار شدن است.
سایر مقالات تخصصی ما در زمینه خرید و فروش ملک، تنظیم قرارداد، و نکات حقوقی را در بخش بلاگ سایت از دست ندهید.
مطالب مرتبط :
تعهدات قراردادی در زمان جنگ | بررسی آثار حقوقی و رویه قضایی ایران با مثالهای واقعی
